Pad van meditatie: de vijf fasen van meditatie op leegte (3e module)
Het tweejarig pad van meditatie binnen Nalandabodhi bestaat uit vijf modules. Het pad is bijzonder goed gestructureerd. Dat geldt ook voor de 3e module van het pad.
Deze 3e module van het tweejarig pad van meditatie gaat over ‘de vijf fasen van de meditatie op leegte’. Op deze bladzijde daarover wat meer informatie.
Vijf filosofische scholen
In het Tibetaans boeddhisme zijn er een vijftal filosofische scholen te onderscheiden, die elk hun eigen opvattingen hebben over waar het volgens in het boeddhisme over gaat en die elk hun eigen opvattingen hebben over wat de essentie van de werkelijkheid is (absolute werkelijkheid). Bij de beschrijving van dat laatste speelt het begrip ‘leegte’ een belangrijke rol.
Het begrip leegte wordt door ons vaak misverstaan. Zo klinkt het begrip leegte nihilistisch, terwijl dat niet het geval is. Integendeel, met het begrip leegte wordt geprobeerd ervaringen te beschrijven die ‘zonder woorden’, ‘zonder concepten’ zijn. Eén toegankelijke omschrijving van leegte is: een directe ervaring, vrij van opvatting. Een directe ervaring vrij van opvatting is een open ervaring van hoe de werkelijkheid zich aan ons voordoet. We hebben allemaal dergelijke ervaringen meegemaakt, ook al waren die vaak kort.
Over de vijf leegtes worden regelmatig beoefeningsdagen of cursussen aangeboden. Tijdens die cursus of beoefeningsdagen oriënteren de deelnemers zich met behulp van verschillende meditatie beoefeningen op de vijf verschillende leegtes. Ze oriënteren zich op waar die leegtes voor staan en wat de betekenis daarvan voor hen is in hun dagelijks leven. Dergelijke cursussen of beoefeningsdagen maken onderdeel uit van het tweejarige pad van beoefening.
De vijf scholen waar de beoefeningen uit voortkomen, komen met elk hun eigen omschrijving van leegte. De scholen zijn: De Hinayana scholen (1); de Mahayana scholen met daarin de Cittamatra school (2), de Svatantrika Madhyamika school (3), de Prasangika Madhyamika school (4) en de Shentong Madhyamika school (5). Zie hieronder voor meer toelichting.
De vijf scholen hebben vroeger allemaal bestaan. Maar in de traditie van Nalandabodhi zijn de scholen geordend in een didaktiek van de vijf leegtes. Ze zijn geordend naar een opbouw in complexiteit wat betreft de ervaring van leegte. Dat is gebeurd omdat de veronderstelling is dat de meeste mensen met name door een geleidelijke opbouw zicht krijgen op waar het in de Tibetaans boeddhistische traditie (van Nalandabodhi) bij de leegtes over gaat. Er wordt daarom gesproken over de vijf progressieve fasen van meditatie op leegte. Gedurende de cursussen over de leegtes worden de vijf leegtes toegelicht en worden de beoefeningen die erbij horen gedaan en toegelicht. Het is de bedoeling dat de deelnemers tussen de dagen of avonden in de beoefeningen uitproberen en er ervaring mee opdoen. De leegtes worden tijdens het tweejarige pad van studie overigens ook uitgebreid bestudeerd maar dan meer theoretisch.
De vijf leegtes
Er worden vijf leegtes onderscheiden. Hieronder worden ze toegelicht.
I. De visie op leegte als ‘de afwezigheid van een vast zelf in het individu’ (de leegte van de Hinayana)
De veronderstelling in deze visie is dat de oorzaak van ons lijden onze opvatting is dat we een vaststaand ‘ik’, ego, zelf hebben en dat we denken dat ons ego blijvend, steeds hetzelfde is en echt bestaat. De visie hier is dat ons lijden eruit voortkomt omdat we hechten aan dat bestaande zelf, dat ‘ik’, ‘mij’, ‘mijn’, ‘wij’, en ‘ons’. De boeddhistische visie is dat in werkelijkheid dat ‘ik’, dat ‘mij’, dat ego niet bestaat. Ons van die opvatting over ego bevrijden is de essentie van deze eerste filosofische school.
II. De visie op leegte dat ‘de verschijnselen louter projecties zijn van onze geest’ (de eerste leegte van de Mahayana: Cittamatra)
Vanaf het allereerste begin, vanaf onze geboorte, denken wij dankzij de kracht van onze gewoontepatronen (aangeboren en aangeleerd), dat de dingen om ons heen los staan van onszelf, los staan van degene die de dingen waarneemt. De opvatting in deze school is dat de dingen om ons heen louter bestaansrecht geven dankzij onze projecties die we erop loslaten. De opvatting is dat de dingen om ons heen in zichzelf niet bestaan.
III. De visie op leegte dat ‘de verschijnselen geen vaste identiteit hebben van zichzelf’. Dat noemen we leeg’ (de tweede leegte van de Mahayana; Svatantrika Madhyamika)
De opvatting dat alle dingen buiten en binnen ons, alle verschijnselen in samsara en nirvana, bestaan en waar zijn, wordt ontzenuwd in deze Madhyamika visie op leegte. Deze school stelt dat alle verschijnselen zonder vaste identiteit zijn en dus leeg. Leegte wordt hier omschreven als het niet hebben van een vaste, stabiele identiteit.
IV. De visie op leegte dat ‘er niets meer te zeggen is over verschijnselen’ (de derde leegte van de Mahayana: Prasangika Madhyamika)
We bezitten eindeloos veel mentale constructies in onze geest die we over de verschijnselen heen leggen en waarvan we denken dat die waar zijn. We hebben ook het idee dat de verschijnselen om ons heen bestaan als solide entiteit. De visie van deze boeddhistische school stelt dat dat niet waar is: noch de naam, noch het object of verschijnsel heeft een vaste identiteit van zichzelf. Die zijn beide leeg. De visie op leegte hier is daarom dat we ons geheel (maar dan ook geheel) moeten bevrijden van welke opvatting dan ook over de dingen om ons heen of in onszelf. De veronderstelling daarna is dat we daarna rusten in een toestand voorbij al die conceptuele constructies, waarnemingen en projecties van onze conceptuele geest. Als we dat doen, zijn we bevrijd. De Prajnaparamita Soetra beschrijft vooral deze visie op leegte. Vandaar de nadruk op ‘geen’ in de tekst.
V. De visie op leegte als ‘de aanwezigheid van helderheid-leegte, mededogen-leegte en wijsheid-leegte in onze geest’ (de vierde leegte van de Mahayana: Shentong Madhyamika).
In deze school rusten we in de ware aard van onze geest en ontdekken we dat de essentie van onze geest tegelijk leeg (niet te vinden), helder en mededogend is. Deze kwaliteiten worden ook wel Boeddha natuur genoemd. We kunnen die ware aard vinden als we stoppen om welke opvatting dan ook over welk verschijnsel dan ook te leggen. Voor die ervaring zijn geen woorden te vinden.
De opvatting in de traditie van Nalandabodhi is dat we de 4e leegte nodig hebben om de 5e leegte te kunnen ervaren.
