We hebben allemaal momenten in ons leven die onaangenaam of duister aanvoelen. Misschien omdat we zelf in een burn-out of depressie terechtkomen. Misschien door een conflict op werk, thuis of met een vriend(in). Of door een gebeurtenis in de wereld om ons heen, zoals een natuurramp, oorlog of – op het moment van schrijven – een pandemie (nu in de vorm van Covid-19).
Zulke momenten zijn vaak pijnlijk en het liefst willen we er zo snel mogelijk van af. We doen er alles voor om die pijn – in fysieke zin en / of in de vorm van emoties zoals angst, niet meer te ervaren. We besluiten om een film of serie te gaan kijken, uit eten te gaan, biertjes te drinken met vrienden of een exotische vakantie te boeken om even te ontsnappen aan de onprettige situatie.
Al deze activiteiten kunnen op zich mooi, enerverend en vreugdevol zijn. Het is evenwel de vraag of het een behulpzame reactie is op ongemak, gedoe en intense donkere periodes in ons leven. Misschien zijn momenten van duisternis bij uitstek kansen om wijzer te worden? Om vriendelijker te leren zijn voor onszelf en anderen? Om voluit en betekenisvoller te leven?
Tijdens een lezing in reactie op de covid-19-pandemie stelt de boeddhistische leraar en oprichter van Nalandabodhi Dzogchen Ponlop Rinpoche dat we pijn en uitdagingen – die we beide onvermijdelijk zullen blijven tegenkomen – inderdaad kunnen aangrijpen als een kans. De pandemie, en maatregelen in reactie op het nieuwe coronavirus, kunnen we bijvoorbeeld zien alsof iemand op de deur klopt. We kunnen als het ware een reality-check doen: wie ben ik? Hoe leef ik? Wat zijn mijn gewoonten, en zijn die eigenlijk wel gezond – fysiek, mentaal en emotioneel?
Meestal denken we niet over zulke vragen na. We leven vaak op de automatische piloot. Of, zoals Ponlop Rinpoche stelt, als een soort robot. Op basis van een mechanische routine. We staan op bij het horen van de wekker op maandag en de week loopt vervolgens zoals het meestal loopt. We doen ons werk, halen boodschappen, koken eten, delen tijd met onze partner of vrienden, gaan misschien sporten en vaak in het weekend gaan we er even op uit. En dan begint er weer een volgende week.
Doorgaans staan we niet even stil om te reflecteren op ons leven. Tot er iets onverwachts gebeurt. Dan worden we, zoals nu tijdens de pandemie, gedwongen om onze robotic habits te breken. In plaats van proberen terug te gaan naar wat ‘normaal’ was, is er nu ruimte ontstaan voor een nieuw begin. Die ruimte kan heel beangstigend zijn. Groundless, Not-knowing, Raw, Naked – in de woorden van Ponlop Rinpoche. Want hoe gaan we nu verder?
In persoonlijke situaties zoals ontslagen worden van werk, het verlies van een dierbare of gevoel van eenzaamheid is dat vooral een vraag aan onszelf. In gebeurtenissen die we overduidelijk met anderen delen, zoals een pandemie of de financiële crisis in 2008, is het ook een vraag aan ons als (mondiale) samenleving. Hoe willen we dat onze toekomst eruit ziet? In zijn lezing stelt Rinpoche dat daarin twee zaken doorslaggevend zijn: wat we vandaag doen en vooral of we dat doen op basis van inzicht. In zekere zin zijn moeilijke tijden wat dat betreft als een soort wake-up call. Er zijn volgens Ponlop Rinpoche tenminste drie dingen waarover we kunnen contempleren die kunnen helpen om wijzer, vriendelijker en betekenisvol te leven. Alleen zijn, waar een lockdown velen van ons toe gedwongen heeft, kan wat dat betreft ons juist helpen om een reality-check te doen.
Ten eerste: wat vertellen onze emoties en hoe we daarmee omgaan over onszelf? We kunnen onzekerheid, boosheid, angst of iets dergelijks ervaren. Om te beginnen kunnen we dat herkennen én erkennen. Alleen in plaats van ons er tegen te verzetten of van weg lopen – waarmee ze zeker niet verdwijnen – kunnen we onze emoties ook omarmen. Wat ervaren we als we bijvoorbeeld angstig zijn, zonder het label of de term ‘angst’ te gebruiken? Als we vaardig en mindful met onze emoties omgaan worden we er niet door beheerst, maar gebruiken we ze juist als een bron van wijsheid. In zie zin zijn ze juist rijk en kunnen we ze sterk leren waarderen!
Ten tweede: hoe zijn onze relaties met anderen en welke verantwoordelijkheid hebben wij hierin? Hoewel we onszelf graag als ‘onafhankelijk’ zien en verzetten tegen dwang van anderen, maakt de covid-19-pandemie volstrekt helder hoe verbonden we zijn met elkaar. We zijn interconnected. Interdependent. Waarbij ook duidelijk is hoezeer ieder van ons er werkelijk toe doet. Afstand houden, mondkapje dragen, thuisblijven, gaat niet alleen over jou. Het gaat over iedereen – dichtbij én ver weg. De pijn, maar ook het welzijn en geluk van anderen is direct verbonden met die van onszelf!
Ten derde: in hoeverre zijn we begaan met de wereld, vanuit compassie en liefde? Zowel ons eigen leven als dat van anderen is niet alleen verbonden, maar ook voortdurend aan verandering onderhevig. Of het willen of niet, verandering is onvermijdelijk. De toekomst is eveneens onzeker en zal dat altijd blijven. Als we ons open stellen voor wat er dit moment speelt worden we flexibeler van geest en voelen we ons vrijwel automatisch begaan met al het leven om ons heen. Momenten worden juist donker door ons af te sluiten. Closed-heart. Zelfs de kleinste dingen. Altruïstische liefde daarentegen kan wat dat betreft letterlijk en figuurlijk een wereld van verschil maken.
Een reality-check en het beantwoorden van zulke vragen is verre van eenvoudig. Het vraagt namelijk van ons om het leven dat we hadden, wie we denken te zijn, wat we meenden dat betekenisvol was, opnieuw onder de loep te nemen. Om de wereld als het ware even op losse schroeven te zetten. Hoe we vervolgens verder gaan hangt boven alles af van onze eigen mind. Of de outlook van onze mind.
Ponlop Rinpoche illustreert dit met het volgende voorbeeld. Als we overal kunnen gaan en staan waar we willen, zoeken we vaak vrienden en familie op. Alleen vaak ontstaat er vervolgens een behoefte aan tijd voor onszelf. Als anderen dat ons vervolgens geven, dan voelen we ons eenzaam en vragen we ons af waarom niemand naar ons uitreikt. En zo blijven we rondgaan in hetzelfde cirkeltje. Kortom: onze eigen innerlijk houding naar de wereld bepaalt hoe we de wereld ervaren.
De drie zaken die Rinpoche ons aanreikt om over te contempleren zetten duidelijk aan het denken. Het is makkelijk om over te schrijven en intellectueel te begrijpen. Het wordt een ander verhaal om het ook te voelen, zelf deze reality-check daadwerkelijk te doen en op basis daarvan actie te ondernemen. Bovendien is mijn eigen leventje niet zo sterk overhoop gehaald als dat van vele anderen. Het is in die zin ‘makkelijk praten’. Tegelijkertijd is dat voor mij juist des te meer reden om de tijd die ik nu heb betekenisvol te gebruiken.
Ik weet niet of mijn vlucht naar India wel zal gaan. Ik weet niet wanneer ik kan beginnen aan mijn Tibetaanse taalstudie in Dharamsala. Die toekomst, laat staan wat daarop volgt, is hoogst onzeker. Ik weet niet eens of ik in de Verenigde Staten zal mogen blijven zodra mijn visum verloopt maar ik nog niet naar India kan afreizen. Als ik hieraan denk, dan herinner ik mijzelf vaak aan de woorden van de boeddhistische monnik en leraar Śāntideva (685-763), door de Dalai Lama in zijn reactie op de pandemie als volgt verwoord:
If there is something to be done – do it, without any need to worry; if there’s nothing to be done, worrying about it further will not help.
Voel ik mij soms oncomfortabel? Zo nu en dan, absoluut. Tegelijkertijd is er een ontspannen als ik mijzelf de vraag stel: wat kan ik nu doen? Wat mij daarin ook helpt is mijn intentie helder voor de geest te halen, eveneens met Śāntideva: May I be a boat, a bridge, a passage, for those desiring the further shore.
Ik besef me daarbij dat mijn ‘bereik’ in zekere zin beperkt is. Tegelijkertijd realiseer ik mij ook dat alle kleine beetjes helpen. Tenslotte, als we allemaal interconnected zijn, dan zijn al onze handelingen als een rimpeleffect op het water. Iedere kleine beweging kan uiteindelijk een enorme impact hebben. Dus laten we met z’n allen het advies volgen dat Rinpoche gaf aan het einde van zijn lezing:
Be wise. Go Kind. Live Fully. Wees wijs, vriendelijk en leef voluit!
Fransiscus Ismaël is een Friese filosoof, moderne Tibetaans-boeddhist en student van Dzogchen Ponlop Rinpoche. Hij schrijft en publiceert (online) over de toepassing van filosofie en boeddhisme op ons dagelijks leven, o.a. op zijn website www.fransiscusismael.org). Met dank aan de samenvatting van de lezing van Dzogchen Ponlop Rinpoche door Carien Engelhard, eveneens lid van Nalandabodhi
